İnflyasiya Nedir?

İnflyasiya, iqtisadiyyatda qiymətlərin artmasıdır. İstehlakçıların mal və xidmətlərə ödədiyi qiymətlərin artması, onların gündəlik alımlarında daha az şey əldə etməsinə səbəb olur. Bu, hər bir insanın alım gücünü birbaşa təsir edir. İnflyasiyanın izahı üçün əhəmiyyətli olan faktorlardan biri də, onun iqtisadiyyatın müxtəlif aspektlərinə necə təsir etdiyidir.

 İnflyasiyanın Növləri

1. Təzahür formasına görə:

• Açıq inflyasiya: Bu halda ümumi qiymət səviyyəsinin real artımı müşahidə olunur və inflyasiya göstəriciləri vasitəsilə bu artımı dəqiq hesablamaq mümkündür.
• Gizli inflyasiya (sürünən inflyasiya): Burada qiymət artımı deyil, əmtəə kütləsinin qıtlığı özünü göstərir. Bu vəziyyətdə əmtəə ehtiyatları əhəmiyyətli dərəcədə azalır.

2. Qiymət artımının tarazlıq dərəcəsinə görə:

• Tarazlaşdırılmış inflyasiya: Bu halda bütün mal qruplarında qiymət artımı müntəzəm olaraq baş verir.
• Tarazlaşdırılmamış inflyasiya: Burada qiymət artımı müxtəlif əmtəə qrupları üzrə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bəzi əmtəələrdə qiymət artımı olmaya bilər, hətta qiymətlərin azalması da mümkündür.

3. Proqnozlaşdırılma imkanlarına görə:

• Proqnozlaşdırılan inflyasiya: Bu vəziyyətdə hökumət inflyasiyanın parametrlərini əvvəlcədən müəyyən edə bilir, qiymət səviyyəsinin sabitləşdirilməsi üçün tədbirlər görərək mənfi nəticələri azalda bilər.
• Proqnozlaşdırılmayan inflyasiya: Burada hökumət inflyasiyanın səbəblərini müəyyən edə bilmir.

4. Qiymət səviyyəsinin artım sürətinə görə:

• Mülayim (sürünən) inflyasiya: Qiymət artımı 10%-ə qədərdir. 3-5% artım normal inflyasiya hesab olunur və daha çox inkişaf etmiş ölkələrə xasdır.
• Sürətli (sıçrayışlı) inflyasiya: Qiymətlər ildə bir neçə yüz faiz artmağa başlayır.
• Hiperinflyasiya: Bu vəziyyətdə qiymətlərin kəskin artımı baş verir; adətən aylıq artım yüzdə 50 və ya daha çox olur.

İnflyasiyanın Qiymətlərə Təsiri

İnflyasiyanın gündəlik həyatımıza birbaşa təsiri var. Qiymətlərin artması, istehlakçıların alış-veriş davranışlarını dəyişir. Yüksək inflyasiya dövrlərində insanlar daha az mal alır, bu isə iqtisadiyyatda tənəzzülə yol aça bilər. Alım gücünün azalması, aşağı gəlirli ailələr üçün çətinlik yaradır, çünki onların gündəlik xərcləri artdığı halda gəlirləri sabit qalır.

Eyni zamanda, inflyasiya, şirkətlərin qiymət strategiyalarını da təsir edir. Şirkətlər, xərclərinin artdığını hiss etdikdə, qiymətləri artırmaq məcburiyyətində qalır. Bu, müştəri məmnuniyyətini azalda bilər və uzun müddətli müştəri əlaqələrini zədələyə bilər.

 İnflyasiyanın Hesablanması

CPI Nedir və Niyə Vacibdir?

İstehlakçı Qiymət İndeksi (CPI) istehlakçı səbətindəki mal və xidmətlərin qiymətini izləyir.

CPI Düsturu:

CPI = (Cari dövrün qiyməti / Baza dövrün qiyməti) × 100

Məsələn, əgər bir il əvvəl istehlak səbətinizin qiyməti 200 manat idisə, cari dövrdə eyni mal və xidmətlərin qiyməti 220 manatdır. Hesablama belə olacaq:

CPI = (220 / 200) × 100 = 110

Bu, qiymətlərin 10% artdığını göstərir. Yəni, CPI-nin 110 olması, baza dövrü ilə müqayisədə qiymətlərin 10% artdığını ifadə edir.

İnflyasiya Dərəcəsi

İnflyasiya dərəcəsi, qiymətlərin necə dəyişdiyini faizlə göstərir. Bu, iqtisadi siyasətlərin formalaşdırılması üçün vacibdir.

İnflyasiya Dərəcəsi Düsturu:

İnflyasiya Dərəcəsi = (CPI cari dövr – CPI əvvəlki dövr) / CPI əvvəlki dövr × 100

Məsələn: Əgər əvvəlki dövrün CPI-si 105, cari dövrün CPI-si isə 110-dirsə:

İnflyasiya Dərəcəsi = (110 – 105) / 105 × 100 ≈ 4.76%

Bu, qiymətlərin təxminən 4.76% artdığını göstərir.

Inflyasiyanın Üstünlükləri və Mənfi Cəhətləri

İnflyasiyanın Üstünlükləri

1. İqtisadi Stimulus: Müəyyən bir səviyyədə inflyasiya, istehlakçıların xərclərini artırmağa təşviq edir. İnsanlar, qiymətlərin artacağını düşündükdə, alımlarını dərhal edirlər. Bu, iqtisadiyyatın canlanmasına səbəb ola bilər.
2. Borcların Yüngülləşməsi: İnflyasiya, borcun real dəyərini azaldır. Yüksək inflyasiya dövründə, əvvəlki dövrlərdə götürülmüş borcların ödənilməsi daha asan olur, çünki pulların real dəyəri düşür.
3. Məşğulluğun Artması: İnflyasiya dövrlərində istehsalın artması, şirkətlərin daha çox əməkçi işə götürməsinə səbəb ola bilər. Bu, işsizlik səviyyəsini aşağı sala bilər.

4. Investisiyaların Artması: İnflyasiya, investorları daha riskli aktivlərə yönəldir. Yüksək inflyasiya mühitində insanlar daha çox investisiya etməyə meyllidir ki, bu da iqtisadiyyatda genişlənməyə səbəb ola bilər.

İnflyasiyanın Mənfi Cəhətləri

• Alım Gücünün Azalması: Yüksək inflyasiya istehlakçıların gündəlik xərclərini artırır. İnsanlar, əvvəlki qiymətlərlə eyni mal və xidmətləri almaq üçün daha çox pul xərcləmək məcburiyyətində qalırlar.
• İqtisadi Sabitsizliyin Yaranması: Yüksək inflyasiya dövründə maliyyə bazarları qeyri-sabit ola bilər. Bu, investisiya qərarlarını çətinləşdirir və biznes mühitini gərginləşdirir.
• Planlama Çətinlikləri: İqtisadiyyatdakı qeyri-müəyyənliklər, istehsalçıların və istehlakçıların planlarını çətinləşdirir. Şirkətlər gələcək qiymətləri proqnozlaşdırmaqda çətinlik çəkə bilərlər, bu da strateji qərarları təsir edir.

• Aşağı Gəlirli Ailələrə Təsir: Yüksək inflyasiya, aşağı gəlirli ailələrin gündəlik xərclərini daha da artırır. Bu, sosial ədalətsizliyə və maddi çətinliklərə səbəb ola bilər.

 İnflyasiyanın Səbəbləri

İnflyasiyanın Səbəbləri: İnflyasiyanın yaranmasında bir sıra amillər mövcuddur. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür:

1. İqtisadi amillər: Sərmayə yatırımlarının azlığı, büdcə kəsiri, pul tədavülü qanunlarına riayət olunmaması kimi faktorlar inflyasiyaya şərait yaradır.
2. Siyasi amillər: İnhisarların artması, qiymətlərin süni yüksəlməsi, gəlirlərin bərabərsiz bölgüsü kimi siyasi faktorlar inflyasiyanı təsir edir.
3. Xarici amillər: Qlobal bazardakı dəyişikliklər, xarici iqtisadi amillər, idxal qiymətlərinin artması, yerli iqtisadiyyata təsir edə bilər.

İnflyasiyanın qarşısının alınması

Mərkəzi bankın pul kütləsini tənzimləməsi, kommersiya banklarının kredit və maliyyə hesabatlarına mərkəzi bankın nəzarəti, habelə kommersiya banklarının əsas ehtiyatlarının açıq bazarda tənzimlənməsi dolayısı metodlar arasında yer alır.

Dövlətin kredit və pul kütləsini birbaşa tənzimləməsi, qiymət siyasətinin tətbiqi, əmək haqqının tənzimlənməsi və daxili ticarət, idxal və ixrac, valyuta kursunun dövlət nəzarətində olması isə birbaşa metodlardır.

İnflyasiyanın sürətini azaltmaq, iqtisadiyyatda pul və mal kütləsi arasındakı fərqi minimuma endirmək deməkdir. Bunun üçün iqtisadi tarazlığı təmin edən bütün üsullar tətbiq oluna bilər. Əsas tədbirlər ərzaq istehsalının artırılması, iqtisadi sektorlardakı zədələnmiş investisiyaların bərpası, müəssisələr arasında alqı-satqı münasibətlərinin nizama salınması və kriz vəziyyətlərində mərkəzləşdirilmiş bank sisteminin yaradılmasıdır.

Antiinflyasiya siyasəti

Antiinflyasiya siyasəti, qiymət artımını azaltmaq məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərdir. Mərkəzi banklar faiz dərəcələrini artıraraq kreditlərin bahalaşmasına və istehlakın azalmasına səbəb olur. Dövlət büdcə xərclərini azaldaraq və vergi dərəcələrini artıraraq iqtisadi tələbi tənzimləyir. İstehsalın artırılması da inflyasiyanı azaltmağa kömək edir. Bu siyasətlərin birgə tətbiqi, iqtisadi sabitlik və sağlam bir gələcək üçün vacibdir.

Azərbaycanda İnflyasiya

Son illərdə Azərbaycanda inflyasiya iqtisadiyyatın ən müzakirə olunan mövzularından birinə çevrilib. 2023-cü ildə inflyasiya nisbəti 8,8% səviyyəsində qeydə alınıb. Lakin Asiya İnkişaf Bankı (ADB) 2024-cü il üçün inflyasiya proqnozunu 2,1%, 2025-ci il üçün isə 3,8% olaraq açıqlayıb. Bu rəqəmlər, əvvəlki gözləntilərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır.

Səbəblər

İnflyasiyanın azalmasında bir neçə əsas amil rol oynayıb. Birincisi, mərkəzi bankın sərt pul-kredit siyasətidir. Yüksək faiz dərəcələri və pul təklifinin tənzimlənməsi, inflyasiya tempini azaltmağa kömək edib. İkincisi, qlobal əmtəə qiymətlərinin artımının yavaşlaması və Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşlarında inflyasiyanın aşağı düşməsi də bu prosesi dəstəkləyib.

Qiymət Dəyişiklikləri

2023-cü ildə ərzaq qiymətləri 0,6% azalsa da, digər mallarda 1,2%, xidmətlərdə isə 2,4% artım müşahidə edilib. Bu, inflyasiyanın müxtəlif sahələrdə fərqli təsir göstərdiyini göstərir.

Gələcək Proqnozlar

ADB-nin hesabatına görə, 2024-cü ilin birinci yarısında inflyasiyanın daha aşağı olacağı gözlənilir. Lakin yanacağın inzibati qiymətlərinin artmasının 2024-cü ilin ikinci yarısında inflyasiyanı artıracağı proqnozlaşdırılır. Hökumət isə 2024-cü ildə inflyasiyanın 2,7%, 2025-ci ildə isə 4,6% olacağını bildirib.

Azərbaycanda inflyasiya, iqtisadi sabitliyin və inkişafın vacib göstəricilərindən biridir. İnflyasiyanın idarə olunması üçün atılan addımlar, ölkənin iqtisadiyyatının sağlamlaşdırılması və istehlakçıların alım gücünün qorunması baxımından əhəmiyyətlidir. Gələcəkdə inflyasiya proqnozları, iqtisadi siyasətlərin effektivliyini göstərəcək.

Bu kimi daha çox blog məlumatları üçün bu linkə keçid edin.